Turhal’ın günümüze kadar yazılmış bir tarihi bulunmadığı için hangi tarihte, kimler tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bugüne kadar yapılan araştırmalarda adı KAŞEN-KURAŞAR-KASİURA-GAYGURA-TURNALİT olarak geçmektedir.
Turhal kalesinde bulunduğu söylenen iki kitabenin Sümer yazısı ile yazılmış olması, Turhal’ın tarihçesinin Sümerlilere kadar uzandığını göstermektedir. Sümerlilerin M.Ö 3000’li yıllarda yaşadıkları düşünülürse Turhal’ın kuruluş tarihinin günümüzden yaklaşık 5000 yıl öncesine dayandığı anlaşılmaktadır. Pers soylularından Ariaretes, Gaziura'yı (Turhal) başkent yapmıştır.
Mütareke ve Milli Mücadele yıllarında Turhal Mustafa Kemal Paşa önderliğinde tüm varlığını ortaya koymuş, kurtuluş savaşı sırasında yüzlerce şehit vermiştir.
Milli Mücadelenin en önemli adımı olan Samsun’dan Havza ve Amasya’ya oradan da Sivas’a geçen Mustafa Kemal Paşa’nın güzergâhında Turhal vardır.
Turhal, Osmanlı idari yapısında üç yüz haneli bir bucak merkezi iken 1892 yılında Belediye Teşkilatı kurulmuş ve 01.09.1944 yılına kadar Tokat’a bağlı bir bucak olarak idari yapıda yer almıştır. Temeli 1933'te dönemin Sanayi Bakanı Celal Bayar tarafından atılan ve açılışı 1934 yılında İsmet İnönü tarafından yapılan ve dünyanın en kaliteli şekerini üreten Turhal (Muammer Tuksavul) Şeker Fabrikası, Turhal Makina Fabrikası yöreye hayat vermiştir. Son yıllarda konfeksiyon (tekstil) alanında gerçekleşen yatırımlar ve Antimuan Madeni İlçe ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır.
COĞRAFİ YAPI
Turhal İlçesi 40 derece 18 dakika enleminin ve 36 derece 06 dakika boylamının kesiştiği yerdedir.İlçenin yüzölçümü 911 km karedir.İlçe merkezi 493 rakımdadır.İlçenin kuzeyinde Amasya İli ve Erbaa İlçesi, güneyinde Pazar İlçesi, batısında Zile İlçesi, doğusunda Tokat İli yer almaktadır.
Turhal iklim özelliğinde; denize olan uzaklığın ve yükseltinin etkisi önemlidir. İlçemizde orta Karadeniz iklimi ile iç Anadolu bölgesi iklimi arasında bir geçiş iklimi görülür. Bu nedenle genelde ılıman bir iklime sahiptir. Genel olarak yaz mevsimi alçak alanlarda sıcak ve kurak yüksek yerlerde serin geçer. Yeşilırmak vadisi boyunca iç kesimlere kadar Karadeniz'in nemli havası beklenmedik zamanda yağışa dönüşebilir. Kış mevsimi soğuk ve kar yağışlıdır. Kuzeyden güneye yükseltinin artması nedeniyle önemli farklılıklar görülür. Güneye doğru kış mevsimi daha sert bir karakter gösterir. En soğuk aylar Ocak ve Şubat, en sıcak aylar Temmuz ve Ağustostur. Yıllık ortalama sıcaklık 12-9 derecedir. En az yağışı yaz mevsiminde alan Turhal'da yıllık yağış miktarı 413,3 mm'dir. Yaz aylarında poyraz kuzeyden eserken, bazen güneyden sam yeli rüzgarı eser. Kışın kuzeybatıdan karayel, kuzeyden yıldız eser. İlk baharda ise lodos görülür.
Geçiş bölgesi iklim özelliklerini taşıması nedeniyle, Turhal ve çevresinde, Karadeniz iklim özelliklerini yansıtan ormanlar ( çam, kayın, ceviz, çınar, meşe, kızılcık, dağ kavağı vb.) görülür. Karasal iklimin görüldüğü yerlerde ise bozkır bitki örtüsünün çeşitleri hakimdir. Genel olarak her iklim türünde görülen tarım ürünleri yetiştirilebilir.
ULAŞIM
Samsun-Amasya'dan gelip Turhal'dan geçerek Tokat'a giden karayolunun Milli Mücadele ve Cumhuriyetin ilk yıllarındaki önemini unutmamak gerekir. Atatürk 26 Haziran 1919'da Turhal'a eski Amasya yolu güzergahından gelmiş, bucak Md. Nazif Engin ve Hacı Mustafa Lütfi BİLGEN'e Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kurulması emrini vermiş ve Tokat'a hareket etmiştir. 18 Ekim 1919, 25 Eylül 1924, 18 Eylül 1928 ve 22 Kasım 1930'da Atatürk karayolu ile Turhal'a uğramıştır.
7 Kasım 1933 yılında Bakan M. Celal Bayar, Turhal Şeker Fabrikası'nın temel atma töreni için, karayolundan Turhal'a gelmişlerdir.
Havayolu:
Turhal'a 25 km yakında bulunan Tokat Havalimanı ilçe için önemli bir avantajdır.
Karayolu:
Turhal'dan Türkiye'nin her yerine, Türkiye'nin her yerinden Turhal'a kara yolu ile ulaşım çok kolaydır. Turhal'daki otobüs işletmelerinin Türkiye'nin her yerine her gün seferleri vardır. Aynı zamanda Türkiye'nin her yerinden de buraya otobüs kaldırılmaktadır. Özellikle büyük şehirlere aynı gün içinde değişik saatlerde birçok sefer yapılmaktadır.
Demiryolu:
İnsanlığın hizmetine sunulduğu günden bu yana gelişen değerde önemi artmıştır. Demiryolu Turhal'ın ekonomik ve sosyal yaşantısında önemli bir yer tutar. Cumhuriyetin ilk yıllarında ülkeyi baştan başa "Demiryolu ağı ile döşeme Projesinden ilçemiz de hissesine düşeni almıştır.
23.08.1928'de Turhal Demiryolu İstasyonu açılmıştır. Bu Demiryolunun da önemli yolcuları olmuştur. G. Mustafa Kemal, 22 Kasım 1930'da Tokat'tan Turhal'a gelerek kendisini bekleyen özel trenle Turhal tren istasyonundan Amasya'ya hareket etmiştir.
EKONOMİK YAPI
İlçemizde ekonomik yapı tarım, hayvancılık ile sanayi ve ticaretten oluşmaktadır.
A) Tarım:
İlçemizde tarıma elverişli alanların %59’u kıraç, %41’i sulanabilir durumdadır. Sulanan arazilerin %80’i Yeşilırmak’ tan su alan sağ ve sol sahil su kanallarından temin edilen sularla, sulanmaktadır. Geriye kalan %20’i ise yöresel kaynaklarla sulanmaktadır.
İlçemizde yetiştirilebilen tarım ürünleri içerisinde hububat ön plandadır. Bunun yanında sofralık domates, şeker pancarı, yağlık ayçiçeği, yem bitkileri (fiğ, yonca, silajlık mısır) ve her çeşit meyve -sebze yetiştirilmektedir.
B) Hayvancılık:
İlçemizin en önemli geçim kaynaklarından biriside hayvancılıktır. İlçemizdeki büyükbaş hayvan sayısı 44.023, küçükbaş hayvan sayısı 38.101 olup, toplam 82.124 hayvan varlığımız mevcuttur. İlçemizde ayrıca haftada bir hayvan pazarı kurularak ilçe dışına canlı hayvan satışı yapılmaktadır. Hayvansal ürünler arasında et, süt, tereyağı, peynir, çökelek ve yün önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca yumurta satışı da yapılmaktadır.
C) Sanayi ve Ticaret:
İlçemizde Turhal Şeker Fabrikası ile birlikte özel sektöre ait toplam 32 sanayi kuruluşu mevcuttur.
İlçemizde halen faal olan 2 adet S.S. Küçük Sanayi Sitesi, 1 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır.
Organize Sanayi Bölgemizden bugüne kadar 16 Firmaya yapılan Tevhit ve İfraz işlemlerinin ardından 8 parsel bedelsiz, 12 parsel kısmen bedelsiz, 1 parsel de satış yolu ile devir edilmiş, 21 arsa tahsisi gerçekleştirilmiş olup, arsa tahsisi yapılan firmalardan 11 tanesi üretime başlamış, 2 tanesi proje aşamasında, 1 tanesi İnşaat halinde, 1 tanesi yapı ruhsatını almış inşaat aşamasında, 1 firma üretime ara vermiş, 1 firma da üretim aşamasındadır. Yine bölgemizden 12 adet sanayi parseli yatırımcılarımıza tahsis için hazır durumdadır.
İDARİ YAPI
İlçemizde 1 belde ile birlikte 52 köy bulunmaktadır. İlçe merkezinde 31 ve Şenyurt Beldesinde ise 4 mahalle mevcuttur. İlçe merkezinde meskenler genelde betonarme, köyler ise kerpiç, ahşap ve betonarme yapılardan oluşmaktadır.
Söz konusu yerleşim alanları genel olarak toplu yerleşim durumunda olup, dağınık değillerdir.
