TURHAL’ IN YAZILMAMIŞ TARİHİ

Bu çalışma Turhal’ın iki güzide akademisyeni Uğur TÜRE ve Nuran TÜRE tarafından hazırlanmıştır.

BİR ONOMASTİK DENEMESİ 

ONOMASTİK: Dil Biliminin özel İsimleri inceleyen bir dalı.

Coğrafya Öğretmeni Uğur TÜRE,¹

Tarih Öğretmeni Nuran TÜRE²

Tokat iline bağlı bir ilçe olan Turhal bugün 80 bin kişilik nüfusuyla Tokat ilinin en büyük üç ilçesinden biridir. İlçenin tarihi geçmişi ve adının tarihsel kökeni ile ilgili bilinenler ise oldukça sınırlı ve yetersizdir. Çalışmamız Turhal ilçesinin tarihçesi ve isminin kökeni ile ilgili somut verileri toplayarak gelecekte konu üzerine yapılacak muhtemel kapsamlı çalışmalara kaynak oluşturabilecek bir araştırmayı ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Çalışmamızda literatür taraması yöntemi uygulanmış olup Türkçe ve Osmanlıca metinler haricinde İngilizce tarihi kaynaklara ulaşılmış ve doğrudan ilk kez aslına uygun olarak çevirileri yapılmıştır. Yer adlarının tarih içinde değiştirilmiş olması zaman zaman verilen lokasyonlar ve bilgilerin birbiriyle çelişmeleri çalışmamızın başlıca sınırlılıklarını oluşturmuştur.

Günümüzde ilçenin tarihi ile ilgili tüm yazılı metinlerde Turhal'ın antik çağlardaki varlığının kanıtı olarak ünlü coğrafyacı ve gezgin Strabon'a ve başyapıtı Geographica'ya atıfta bulunulmakta ve Turhal'ın antik çağdaki adının Gaziura veya Talaura olduğu ifade edilmektedir. Geographica'da yer alan ilgili bölüme bakıldığında Strabon'un terk edilmiş bir kale ve şehir dediği Gaziura ile ilgili söylediklerinin doğrudan Turhal'a işaret ettiğini söylemek çok kolay değildir.

Gaziuara'nın bir ileri Pontus karakolu olduğu ve ünlü Pontus kralı VI. Mithridatis'in Julius Ceaser'ın ordularını bozguna uğrattıktan sonra buraya geldiği ifade edilmektedir. Casisus Dio gibi Romalı tarihçiler, Hamilton ve Cramer gibi araştırmacılar Gaziura kalesini Pontus krallarının bir kraliyet konutu gibi kullandıklarını belirtmektedirler.

Turhal'ın geçmişte Gaziura, İbora veya Talaura antik yerleşimleriyle aynı yer olduğu iddiası ise Strabon'un buradan bahsederken İris nehrine (Yeşilırmak) yakın oldukça dik bir kayalığın tepesinde iyi korunmuş bir kaleden bahsetmesinden kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte bütün kaynaklarda bir antik çağ kentinden çok, iyi korunmuş bir müstahkem mevkiinin söz konusu edildiği görülmektedir. Talaura'nın bugün Erbaa ilçesi sınırları içinde kalan İverönü ya da Tokat merkeze yakın Comana Pontica (Gümenek) olduğu işaret edilmektedir. Turhal'ın antik çağlardaki geçmişi maalesef ciddi belirsizlikler içermektedir. Ancak geçmiş çağlarda anlatılan topoğrafyanın bugünden çok farklı olma ihtimali göz ardı edilmemelidir. Yeşilırmak kıyısında Kalan Turhal ve içinde bulunduğu sahanın, tarih boyunca ciddi taşkınlar yapmış, Yeşilırmak’ın taşıdığı alüvyal malzemelerle doldurulmuş bir depresyon alanı olduğu gerçeği araştırmalarda akılda tutulmalıdır.

Turhal isminin kökenine bakıldığında ise Cramer'in 1832 yılında yayınlanan kitabı ve daha sonraki Lennep ve Hamilton'un kitaplarında ittifakla ilçemizin adı bugün olduğu gibi Turhal (Toorkhal) olarak zikredilmiştir. Çalışmamız sırasında Yunanistan'da Teselya ovasında bulunan Tırhal adında bir şehrin daha olduğu görülmüştür. Sözü edilen şehrin uzun yıllar ekseriyetle Müslüman nüfusa sahip bir yerleşim yeri olduğu ve şair Namık Kemal'in bu şehirde bir süre ikamet ettiği de araştırmalarımız sonucu ulaştığımız bilgilerdendir. Yunanistan'da yer alan Turhal ile ilgili bilgilere baktığımızda ise şehrin isminin “Trikala” (ÜçKale) manasına gelen Türkçe-Yunanca hibrit bir kelime olduğu düşünülebilir.

Sonuç olarak Turhal’ın antik Gaziura ile aynı yer olma ihtimalinden bahsedilebilir. Ancak Tokat, Zile ve Amasya'ya ayrılan bir stratejik kavşak noktasında aynı zamanda bu çevrede yer alan ticaret yollarını korumak yönetmek maksadıyla inşa edilmiş bir kale ve çevresinde yer alan az sayıda evden oluştuğu görülmektedir. Avantajlı konumuna rağmen arazisinin tarih boyunca sürekli yoğun taşkınlarla sular ve çamur altında kalmış olması bu durumu büyük ölçüde açıklamaktadır.

Anahtar Kelimeler: Turhal, Gaziura, Talaura, Onomastik, Mithridatis

ANONOMASTICTRIAL: UNWRITTEN HISTORY OF TURHAL

Abstract

Turhal, a district of Tokat province, is one of the three largest towns of the province with its population of 80 thousand people. The historical past of the county and the historical roots of its name are rather limited and insufficient. Aim of our work is to reveal a scientific text that can form a source to much deeper work on the subject in the future by gathering concrete data about the history of the town of Turhal and the root of its name. In our study, the literature search method was applied and English historical were also reached and translated sources except from Turkish and Ottoman texts.

The fact that the names of places have been changed in the course of time and the contradictions between given locations and information from time to time have created the main limitations of our work.

In all written texts existing today related to the history, the evidence of Turhal's antiquity is attributed to the famous geographer and traveler Strabon and his famous masterpiece Geographica, and it is said that the name of turhal in the antiquıty is Gaziura or Talaura. But when looking at the related part in Geographicadirectly, it is difficult to say that what Strabon says about an abandoned fortress and city Gaziura directly points toTurhal. Hamilton and Van Lennep also approaches that information with suspect. However, there are some information that the ancient Gaziura may be İverönü and Horoztepe, located in Erbaa and we can say that this thesis is more consisitent when we look at the remains in the mentioned areas. In the Annuario Pontificio of 1910, it is indicated that Talaura is today İverönü which lies within the boundaries of the Erbaa county. But Smith refers to this area as Horoztepe, which is also located within the boundaries of Erbaa. Turhal's antiquity history, unfortunately, contains serious uncertainties. However, it should not be neglected that the topography described in past ages is very different from today’s. The fact that Turhal on the shore of the Yeşilırmak and the area where it is in  is a depression area filled with alluvial materials carried by it must be kept in   mind when investigating the fact that the Yeşilırmak which had made heavy floods throughout history.

When we look at the origin of Turhal's name, In the books of Lennep and Hamilton published by Cramer in the years after 1832, the name of our town was mentioned as Turhal (Tourkhal). During our study, it was seen that there was another city called Tırhal in central Greece. It is understood that the name of mentioned city is a hybrid Turkish-Greek word meaning "Trikala" (Three Castles). Although we could not find a direct connection between these two cities, which once had lived within the borders of the Ottoman Empire, it is meaningful that there are three castles Zile, Turhal and Horoztepe (Erbaa) in the vicinity of Turhal.

Turhal is at a strategic junction between Tokat, Zile and Amasya and at the same time It is also seen that Turhal is composed of a castle built to manage the trade routes in this area and a   few houses around it. Despite its advantageous position, the reason for not being a large historical settlement place is that the land has been under constant water and mud with constant floods throughout history. But Turhal's actual history begins with the construction of the Sugar Factory and is a much more magnificent success story. This part of Turhal's history, which is a contemporary city built almost from scratch, has waited to be told.

Keywords: Turhal, Gaziura, Talaura, Onomastic, Mithridatis.

Giriş

Onomastik, Kubbealtı lügatinde (Fr. onomastique <Yun.) Özel isim bilimi olarak tanımlanmıştır. Onomastiğin şahıs, hayvan/bitki ve yer isimleri incelemeleri gibi farklı alanlara ayrıldığı söylenebilir. Aksan’a göre, onomastik alanına ilk dikkat çeken Aristo’dur. Aristo bugün ad, eylem, ilgeç, durum gibi, sözcük türleri ve dilbilgisi kategorileri diye bildiğimiz birtakım kavramları da ilk olarak saptayan kimsedir (Aksan, 2015).

Batıda oldukça önem verilen onomastik çalışmaları maalesef ülkemizde yeteri kadar ilgi görmemiştir. Onomastik, Toponomiye göre çok daha multidisipliner ve interdisipliner bir çabayı gerektirmektedir. Özellikle yer isimleri söz konusu olduğunda sadece Etimoloji değil, Coğrafya, Tarih, Etnografya ve Antropoloji gibi bilimler de işin içine dahil olmaktadırlar.

Onomastik çalışmaları doğrudan coğrafyayla ilgili olduğu halde coğrafyacılardan gerekli ilgiyi görememektedir. Multidisipliner bir metodun gerekliliği, sağlam verilere ulaşmadaki zorluklar, kaynakların içerdiği belirsizlikler gibi problemlerin bu alana duyulan ilginin yetersizliğinde payı olduğu düşünülmelidir. Nişanyan’ın henüz basılmamış ama internet ortamında hizmet veren Index Anatolicus’u alanda yapılan en başarılı çalışmaların başında gelir. Son zamanlarda yapılan çalışmalar bir nebze eksikliği gidermişse de hala üzerinde durulması gereken bir kuramdır. Sakaoğlu’nun Türk Ad Bilimi kitabı dışındaki çalışmalar sadece makale çalışmalarıdır (Murat,2018). Yukarıda sözünü ettiğimiz zorluklar ve sınırlılıklar nedeniyle çalışmamıza bir onomastik çalışması değil, bir onomastik denemesi ismini vermenin daha doğru olacağını düşündük.

Turhal, Orta Karadeniz Bölümü'nde yaklaşık olarak 40 derece kuzey enlemi ile 36 derece Doğu boylamının kesiştiği yerdedir. Kuzeyinde Amasya ve Erbaa, güneyinde Pazar ilçesi, batısında Zile, doğusunda Tokat il merkezi yer almaktadır. Şehir merkezinin denizden yüksekliği yaklaşık 500 metredir. Yeşilırmak vadisinde bulunan Turhal etrafı yüksek tepelerle çevrili Kaz Ova’nın uzantısı şeklinde olan bir depresyon alanı içine yerleşmiş alüvyal malzemelerin oluşturduğu bir ova üzerinde bulunmaktadır. Ovadaki yükseltilerse batıdan itibaren sıralanan İskele Tepe, Aşıklar Tepesi, Kale Tepe ve Eyer Tepe’dir.

Şekil 1 Turhal ve Çevresi Topografyası

Turhal’ın tarihi ile ilgili yazılı metinlerin çoğunda özellikle resmi kurumların web sitelerinde yer alan “ilçenin tarihi” bölümlerinde Turhal'ın antik çağdaki adlarının Gaziura veya Talaura, Comano Pontica, Pontica Galatica olduğu ifade edilmektedir.

Yöntem

Çalışmamızda literatür taraması yöntemi uygulanmış olup Türkçe ve Osmanlıca metinler haricinde İngilizce tarihi kaynaklara ulaşılmış ve çevirileri yapılmıştır. Çalışmamızın hareket noktasını ilçenin özellikle antik çağ tarihini veren resmi sitelerdeki bilgilerin teyit edilmesi ve yazılı kaynaklarla sınanması oluşturmuştur. Adeta bir arkeolojik kazı çalışmasına benzeyen bu araştırmalar sırasında karşımıza çıkan yeni bulgularda bir veri olarak incelenip çalışmaya dahil edilmiştir. Bu çalışmalarımız sırasında, yer adlarının tarih içinde değiştirilmiş olması, zaman zaman verilen lokasyonlar ve bilgilerin birbiriyle çelişmeleri çalışmamızın başlıca sınırlılıklarını oluşturmuştur. Turhal ilçesinin tarihi geçmişi ve adının tarihsel kökeni ile ilgili bilinenler ise oldukça sınırlı ve yetersizdir. Çalışmamız Turhal ilçesinin tarihçesi ve isminin kökeni ile ilgili somut verileri toplayarak bu sayede gelecekte konu üzerine yapılacak muhtemel daha derinlikli çalışmalara kaynak oluşturabilecek bir bilimsel metni ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Bulgular

Günümüzde dolaşımda olan ilçenin tarihi ile ilgili tüm yazılı metinlerde Turhal'ın antik çağlardaki varlığının kanıtı olarak ise ünlü coğrafyacı ve gezgin Strabon'a ve ünlü başyapıtı Geographica'ya atıfta bulunulmakta ve Turhal'ın antik çağdaki adının Gaziura veya Talaura olduğu ifade edilmektedir. Resmi kurumların web sitelerinde Turhal’ın tarihçesi ile ilgili bölümlerde, “Turhal'ın günümüze kadar yazılmış bir tarihi bulunmadığı için, hangi tarihte, kimler tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Bugüne kadar yapılan Araştırmalarda adı KAŞEN-KURAŞAR-KASİURA-GAYGURA- TURNALİT olarak geçmektedir. Turhal kalesinde bulunduğu söylenen iki kitabenin Sümer yazısı ile yazılmış olması, Turhal'ın tarihçesinin Sümerlilere kadar uzandığını göstermektedir. Sümerlilerin M.Ö 3000'li yıllarda yaşadıkları düşünülürse Turhal'ın kuruluş tarihinin günümüzden yaklaşık 5000 yıl öncesine dayandığı anlaşılmaktadır. Pers soylularından Ariaretes, Gaziura'yı başkent yapmıştır.” ifadeleri yer almaktadır.

Neredeyse bütün resmi kurumlarca paylaşılan bu bilgiler bir kaynağa atıfta bulunmadığı gibi kısmen yanlış ve eksiktirler. Bu bilgilerin bir kısmı Strabon’dan alınmıştır. Geographica'da ilgili bölüme bakıldığında Strabon'un İris (Yeşilırmak) nehrinin Daximonitis (Kazova) ovasından kuzeye yöneldiği noktada terkedilmiş bir kale ve şehir dediği Gaziura hakkında söylediklerinin doğrudan Turhal'a işaret ettiğini söylemek çok kolay görünmemektedir (Strabon 2000).

Şekil 2 Gaziurasatrabı Ariarathes'in darpettirdiği bronz sikke(Wikiwand,2019.)

Cramer, Hamilton ve Van Lennep kadim Gazıura’nın bugünkü Turhal olduğu bilgisini tekrarlamaktadırlar. Cramer,”Geographical And Historical Description Of Asia Minor” adlı çalışmasında Gazioura’nın bir zamanlar bir karargâh ve bir kraliyet ikametgahı olduğunu ancak Strabo'nun Gaziura’yı tanımladığı dönemde terk edilmiş bir yerleşim yeri olduğunu ayrıca Gaziura’nın Mithridates'in Julius Ceaser’in komutanı Triarius'a karşı savaş pozisyonu aldığı yer olarak Dio Cassius tarafından da fark edildiğini yazar. Gaziura'nın geçmişte Azurnis adını elinde tuttuğu da ilk defa Cramer tarafından kaydedilmiştir (Cramer, 1832).

Hamilton Researchin Asia Minor adlı çalışmasında gerçekleştirdiği Turhal ziyaretinden elde Ettiği gözlemlerini şöyle aktarmaktadır:

Burada (Turhal) Iris rotasını batıdan kuzeye doğru çeviriyor. Daximonitis düzlüğünden ayrılan Gaziura’nın yakınındaki şu nehir ile ilgili olan Strabon’nun betimlemesiyle uyuşuyor. Saat bir buçukta, terk edilmiş bir köyün yıkıntıları solumuzdaki eğimli alanı çevreledi. İlerisinde çok yüksek tepelerin çevrelediği resmedilmeye değer bir düzlüğe adım attık. Turhal bu düzlüğün tam ortasına kurulmuştur. Iris nehri içinden akmaktadır. Ama en dikkat çeken özelliği 600 yada 700 feet yükseklikte kurulan, tamamen izole edilmiş tepedeki kaledir. Daximonitis’in zengin düzlüğü boyunca kuzeye doğru akan Iris’in yakınında antik bölge Gazioura’nın bulunduğu Strabo tarafından anlatılmaktadır. İşte Turhal kalesinin bu bölgeyi işgal ettiği yönünde az bir şüphe bulunabilir. Gazioura antik bir kraliyet yerleşim yeri olarak tanımlanmaktadır ve Pontus’taki Mithridates kalelerinden biri olan Talaura ile benzerlik göstermektedir. Başka kaynaklara göre Tokat’ın Comana Pontica’nın yakınında olduğu söylenen Talaura bölgesinin üzerinde kurulduğu tahmin ediliyor ve Appian tarafından şöyle anlatılıyor, Mithridates en değerli mücevherleri ve diğer şeyleri sakladığı kale olarak da kullanılmış burayı ve Pompei tarafından bulunmuştur (Hamilton, 1842, s.358).

Şekil 3 Yeşilırmak kıyısından Turhal kalesinin görünümünü gösteren gravür.(Hamilton,1842)

Turhal ile ilgili bir diğer bilgiyeyse Van Lennep’in 1870 yılında gerçekleştirdiği gezisinden izlenimlerini taşıyan gezi notlarıdır. Lennep bu notları Travels In Little-Known Parts Of Asia Minoradıyla yayınlamıştır. Ressam veteolog olan Lennep Turhal Tokat arasında kalan sahayı yol boyunca haritalandırmış ve burada bulunan yerleşim birimlerini etnografik olarak işaretlemiştir. Turhal’ın antik Gaziura olduğunu biraz şaşkınlıkla da olsa bir defa daha teyit eden Lennep’in Turhal izlenimleriyse şunlardır:

Turhal verimli siyah topraklarında en az Anadolu’nun batısındakiler kadar güzel kavunların yetiştiği küçük bir düzlüğün üzerine kurulmuş bir Küçük Asya kasabası. Turhal'a yaklaşırken, köyün kendisinde yeşil bir yaprak olmamasına rağmen, yolun kenarlarındaki bahçelerde yetişen birçok ağaç nedeniyle görünüm iyi. Konik bir tepeyi taçlandıran eski kale, görünür en belirgin nesnedir. Ancak yol daha da kötü olamazdı. Batak çamur içine inşa edilmiş eski bir taş geçit var. Ancak taşlar aşağı yukarı kaymış ve aralarında derin yarıklar var. Hangi seyyah bu yola girip atlarının bacaklarını tehlikeye atmak ister ki. Bu taş geçidin iki tarafı da at sürmenin çok zor olduğu çamur yığınlarıyla kaplı. Sonunda düzgün bir zemine ulaştık. Kalenin bulunduğu tepenin eteğine ulaştığımızda gürültücü kaz sürülerine rastladık. Modern Turhal’ın tek caddesine doğru sağa döndüğümüzde dizlerimize kadar gelen karışmış toprağın ve gübrenin içine battık. Kadim Gaziura'nın doğrudan soyundan gelen Turhal ne hale düşmüş. Köy kırk evden fazla olmayan kale tepesinin tabanının batı ve güney kısımları etrafına inşa edilmiştir. En dik kenarı kasabaya doğru koni şeklinde yükselen tepede yer alan kalenin burçları, kuleleri ve duvarları zamanla çirkin bir harabeye dönüşmüştür (Van Lennep, 1870, s.129).

Şekil 4 Van Lennep'in Tokat ve Kaz Ova haritası.(Lennep, 1870)

Turhal’ın eski isimlerinden olduğu iddia edilen İbora, Roma’nın son dönemindeki Helenopontus eyaletinde Hıristiyan bir piskoposluk şehriydi (Vailhé, 1910). İbora’nın Turhal (Gaziura) değil günümüz Tokat ilinde Erbaa ilçesinde yer alan İverönü olduğu Papalık tarafından düzenli olarak yayınlanan bir çeşit almanak olan Annuario Pontificio’da belirtilmektedir. Talaura adı verilen antik çağ yerleşiminin Turhal ile aynı yer olduğuna yönelik iddialar da bulunmaktadır. Talaura (Yunanca: υλαυρα) veya Taulara, Romalı tarihçi Cassius Dio’ya göre Mithridates’in en sonunda Lucullus tarafından bulunan en değerli hazineleri ile çekildiği bir dağ kalesiydi. Cassius Dio’ya ve diğer yazarlara atfen izole edilmiş bir kayaya tünemiş modern Turhal’ın (Gaziura) Talaura ile aynı mekân olduğu varsayımını Hamilton’da tekrarlamaktadır (Hamilton, 1842).

Bu iddialar ise tarihsel bazı kaynaklar kadar iki yerleşim yerinin isimleri arasındaki fonetik benzerliğe de işaret etmektedirler (Nişanyan, 2019). Barrington Atlas'ın editörleriyse Hamilton’dan farklı olarak Talaura'yı Tokat’ın Erbaa ilçesinde bulunan Bayramtepe (Horoztepe) ile eşleştirmektedirler (Talbert, 2000).

Turhal isminin bilinen en eski kullanımına Evliya Çelebi’nin ünlü Seyahatname’sinin beşinci cildinde rastlanır. Seyahatname’de Evliya Çelebi’nin Turhal isminin kökeniyle ilgili yaptığı izahat orijinal metinde okunamamaktaysa da kalenin ve ilçenin, isimlerini kaleyi inşa ettiren ve Danişmendli bir bey olan Turhal Bey’ den aldıklarını iddia etmektedir. Bununla birlikte kalenin tarihinin bu çalışmada sözünü ettiğimiz diğer kaynaklarda da görüleceği gibi Danişmendliler’den çok önceye, antik çağlara kadar dayandığı görülmektedir. Evliya Çelebi’ye göre Danişmendliler’den Ermeniler tarafından ele geçirilen Turhal kalesi 1393 yılında Yıldırım Bayezid Han’a savaşılmadan teslim edilmiştir (Evliya Çelebi, 2017).

Çelebi her ne kadar Turhal kalesinin yığma bir tepe üzerinde mamur olmayan beşgen formunda bir yapı olduğunu ifade etmekteyse de kalenin üzerinden bulunduğu tepe yığma değil kristalize kalkerden mütevellit olduğu gibi kalıntılardan anlaşıldığı kadarıyla kale beşgen formunda da değildir. Her ne kadar verdiği tarihsel bilgilerde ciddi çelişkiler olsa da Turhal isminin günümüzdeki şekliyle kullanımına rastladığımız en eski yazılı kaynak Seyahatname’dir.

Çalışmamız sırasında Türkler tarafından Tırhal veya Turhal olarak anılan merkezi Yunanistan'da Tırhala adında bir şehrin daha olduğu görülmüştür. İslam Ansiklopedisi’nin verdiği bilgilere göre şehir Orta Yunanistan’da aynı adla anılan idarî birimin merkezidir. Tesalya ovasının kuzeybatı ucunda yer alır. Tırhala, küçük Trikkalinos nehrinin kenarında deniz seviyesinden 150 m. Yükseklikte iyi korunmuş Ortaçağ ve Osmanlı kalesinin eteklerinde bulunur. Şair Namık Kemal’in de uzun bir süre ikamet ettiği merkezi Yunanistan’da bulunan Tırhal şehrinin 19. Yüzyılın ortalarına kadar oldukça yoğun bir Müslüman nüfus barındırdığı anlaşılmaktadır.

Kubbealtı lügatinde, Tırhallı ifadesi, “aynı şartlar altında bulunan kimselerin aynı durumda olduklarını, hiç farkları bulunmadığını anlatmak için kullanılan Tırhallı hep bir hallı (halli) söyleyişinde geçer” ifadesiyle açıklanmaktadır. Online bir Osmanlıca sözlük olan Luggat’da benzer bir kelime olan Tirhal kelimesinin anlamı, yola çıkma, göç etme olarak verilmiştir. Adı geçen şehrin isminin şehrin tarihiyle ilgili kaynaklarda antik Yunanca Trikka’dan veya Trikala (Üç Kale) manasına gelen Türkçe-Yunanca hibrit bir kelimeden geldiği düşünülebilir. Bir zamanlar ikisi de Osmanlı sınırları içinde kalan bu iki şehir arasında doğrudan bir ilişkiye rastlayamasak da benzer bir biçimde Turhal’ın yakın çevresinde de üç adet kale bulunması anlamlı görülmektedir.

Sonuç ve Tartışma

Çalışmamız sırasında Turhal'ın bilinen tarihi ile ilgili benzerlikler içeren kaynaklara ulaştığımız gibi şimdiye kadar ulaşılmamış ve kamuoyuna sunulmamış pek çok yeni tarihsel ve coğrafi bilgi ilk kez bu çalışmamızla sunulmuş bulunulmaktadır. Turhal kalesinin Tokat, Zile ve Amasya'ya ayrılan bir stratejik kavşak noktasında, aynı zamanda bu çevrede yer alan ticaret yollarını yönetmek maksadıyla inşa edilmiş bir kale ve çevresinde yer alan az sayıda evden oluştuğu görülmektedir.

Turhal’ın avantajlı konumuna rağmen büyük bir tarihsel yerleşime mekân olamamasını, arazisinin tarih boyunca sıkça yaşanan taşkınların getirdiği suların ve çamurun altında kalmış olması ile ayrıca sıvılaşmaya müsait, meskenler açısından deprem mukavemeti düşük, taban suyu seviyesi yüksek bir arazi yapısına sahip olmasıyla açıklanabileceğini düşünüyoruz.

İlçenin tarihi ve isminin kökeni ile ilgili ulaştığımız pek çok bilginin birbirleriyle çeliştiği, yetersiz ve eksik olduğu görülmektedir. Bu çelişkilerin nedenlerinden birinin ise şehrin yerini verirken kerteriz olarak alınan Yeşilırmak’ın kuzeye yöneldiği nokta ve Yeşilırmak’ın neresi olduğu konusunda seyyahlar ve tarihçilerce yaşanan kafa karışıklığı ve bilgi noksanlığı olduğu düşünülmelidir. İkisi de Yeşilırmak’ın kolları olan Kelkit ve Tozanlı ırmaklarının hangisinin Yeşilırmak (Iris) olarak tanımlandığı konusuyla Erbaa ve Turhal’ın antik tarihlerinin karışması konusu ilgili görünmektedir.

Sonuç olarak, çalışmamız pek çok yeni bilgi ve veriyi ilk kez ortaya koymaya çalıştığı gibi yerel tarih araştırmaları konusunda öğretmenlerin ne gibi katkılar sağlayabileceğini göstermesi açısından da önemli bir çalışma olarak kabul edilmelidir.

SON

Turhal’ın zengin tarihi ve kültürel mirasını bugüne dek en ayrıntılı şekilde araştırarak bizlere sunan değerli bilim insanlarımız Coğrafya Öğretmenimiz Uğur TÜRE ve eşi Tarih Öğretmenimiz Nuran TÜRE’ye gönülden teşekkür ediyoruz. Uzun ve titiz çalışmalarıyla Turhal’ın geçmişini aydınlatarak şehrimizin kültürel değerlerini gelecek nesillere aktarmamıza yardımcı oldular. Bu araştırma sayesinde, köklü tarihimizi tüm detaylarıyla öğrenme ve sahip çıkma fırsatına kavuşuyoruz.

Bu değerli katkılar, şehrimizin geçmişine bir yolculuk yaparken kim olduğumuzu ve nereden geldiğimizi anlamamıza ışık tutuyor. Emeği geçen değerli öğretmenlerimizin bu çalışmaları, sadece bugünkü nesiller için  değil, gelecekteki kuşaklar için de önemli bir kaynak olacaktır.

Kendilerine bir kez daha yürekten teşekkür ediyor, bu eserle Turhal’ımızın tarihine katkıda bulundukları için şükranlarımızı sunuyoruz.

Saygılarımızla,

Turhal Belediyesi

Kaynaklar

Annuario Pontificio,Liberya Editrice Vaticana 2013.(2019).[Ibora]. Retrievedfrom http://www.libreriaeditricevaticana.va/content/libreriaeditricevaticana/it.html adresinden temin edilmiştir.

Aksan,D.(2015). HerYönüyleDilAnaÇizgileriyleDilBilim,Ankara:TDK Yayınları.

Cramer,J.D.(1832).Geographical And Historical Description Of Asia Minor,London: Oxford At The Universty Press.

EvliyaÇelebi.(2017).Seyahatname5.Kitap1.Cilt,İstanbul:Yapı Kredi Yayınları.

Hamilton,W.J.(1842).Researchin Asia Minor, London:John Murray Press

Kubbealtı Lügati.(2019). [Onomastik].http://www.lugatim.com/s/ONOMAST%C4%B0K adresindentemin edilmiştir.

Kubbealtı Lügati.(2019).[Tırhallı].http://www.lugatim.com/s/TIRHALLIadresinden temin edilmiştir.

Luggat Osmanlıca-Türkçe Sözlük.(2019).[Tırhal]https://www.luggat.com/index.php#ceviri adresinden temin edilmiştir.

Murat,M.(2018).SosyalBilimlerDergisi,Yıl:5,Sayı:28,s.247-256

Nişanyan,S.(2019).Index Anatolicahttps://nisanyanmap.com/?y=Turhal&t=&lv=1 adresinden edinilmiştir.

Strabon.(2000).Geographica:Antik Anadolu Coğrafyası KitapXII-XII-XIV,İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları

Talbert,R.(2000).Barrington Atlasofthe Greekand Roman World,NewJersey:Princeton University Press.

Turhal Belediyesi.(2019).[TurhalTarihi]. http://www.turhal.bel.tr/icerik/120/8/turhal-tarihi.aspx adresinden temin edilmiştir.

Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi.(2019).[Tırhala]. https://islamansiklopedisi.org.tr/tirhala adresinden temin edilmiştir.

Vailhé,S.(1910)IborainCatholic Encyclopedia,NewYork:Robert Appleton Company. Van Lennep, H. J. (1870).Travels In Little-Known Parts Of Asia Minor, London: John Murray,Albemarel Street.

Wikiwand. (2019).(Gaziura Coins] Retrieved from https://www.wikiwand.com/en/Ariarathes_I_of_Cappadocia adresinden temin edilmiştir.